سیاح‌آنلاین خبر، تحلیل و دیدگاه
سرزمین هند در سال ۳۹۲ هجری قمری مطابق سال۱۰۰۱ میلادی فتح گردید و بعد از آن حکومتهای متعددی در آنجا رویکار آمد. تا اینکه در اخیر به خانوادۀ تیموری از احفاد مغول رسید که بنام دور حکومت مغولی در هند مشهور است.
در ایام حکومت مغولی های سرزمین هند شاهد تمدن شگوفایی بود که آثار باقی مانده از آن بهترین شاهد آن میباشد. حکومت مغولی در آخر کار مانند هر حکومت خاندانی دیگری به ضعف گرایید و این زمانی بود که انگلیس ها تحت نام تاجر به این سرزمین قدم گذاشتند.
در ابتداء حکومت وقت از آنها پذیرایی نموده و زمینۀ تجارت خوب را برایشان مساعد نمود و حتی بعضی امور دولتی را نیز به آنها محول کرد. اما زمانی که حکومت مغولها کاملاً ضعیف گردید، چهرۀ زشت وقبیح این مهمانان نامرد آشکار گردید و توانستند که با استفاده از اختلافات حکومتهای محلی بر بخشهای بزرگی از هند مسلط شدند .
از سوی دیگر در نتیجۀ غفلت و عیاشی حکام و دخالت انگلیسها سراسر هند را جهل و ناتوانی درخود پیچید و فساد اخلاقی و اعتقادی از هر طرف سرازیر شد.
در چنین فضای مرگبار و آگنده از فساد که حکام غرق عیاشی و تن پروری و علماء درگیر مناظرات بیهوده و آموختن علوم عقلی وارد شده از یونان بودند، فریادهای اصلاح مخلصانه از سوی عدۀ از علماء بلند گردید که عزم و اراده را در قلبهای ناامید مسلمانان زنده گردانید تا قیام نموده و مجد عظمت اسلام را یکبار دیگر زنده گرداند و بلندترین آواز درین میان از امام مجدد شاه ولی الله دهلوی بود .
ولادت و تربیت ایشان:
امام مجدد احمد بن عبدالرحیم بن وجیه الدین شهید در ۱۴ شوال سال ۱۱۱۴ هجری مطابق ۲ مارچ ۱۷۰۳ میلادی در اواخر سلطنت اورنگزیب پادشاه مغولی در قریه «بهلت» شهر مظفر نگر هند در خانوادۀ معروف به علم و فضل و تقوی تولد شد. پدر ایشان شیخ عبدالرحیم از علمای معروف عصر خود بود. ایشان در مراجعه و باز نویسی فتاوای معروف فقه حنفی که به «فتاوای هندی» معروف است و تحت اشراف اورنگزیب انجام یافت، سهم فعال داشتند.
امام شاه ولی الله به مدرسه رحیمیه که تحت سرپرستی پدرش قرار داشت علوم ابتدایی را آموخت و در سن هفت سالگی حفظ قرآن را تکمیل نمود و در پانزده سالگی علوم متداول را آموخت و به فراگیری زبان عربی و فارسی پرداخت و در مدت کمی درین دو زبان مهارت کامل حاصل نمود . ایشان در ایام جوانی به تصوف روی آورد و برای اولین بار با پدرش که شیخ طریقۀ نقشبندیه بود بیعت کرد و به این ترتیب بسوی عبادت و اطاعت روی آورده و محبت دنیا را از قلب خود بیرون کرد.
امام شاه ولی الله ۱۷ سال داشت که پدرش در سال ۱۱۳۱ هجری وفات کرد و امام جانشین پدر گردیده و منصب تدریس در مدرسۀ رحیمیه را بعهده گرفت و دوازده سال تمام درین منصب باقی ماند . درین فرصت بود که زمینه مطالعه برایش میسر گردیده و با شوق و اشتیاق زاید الوصفی به مطالعه آثار متقدمین در فقه و اصول پرداخت که سبب وسعت دیدگاه و نضج فهم و درک ایشان گردیده و منهج علمی که باید در آینده آنرا در پیش گیرد برایش روشن گردید. چنانچه ایشان میفرمایند : « بعد از کسب اطلاع بر کتب فقهی مذاهب چهارگانه و اصول فقه و شروح احادیثی که به آن استدلال کرده اند، قلبم با مساعدت نور غیبی مطمئن گردید که منهج فقهاء و محدثین قابل اعتماد میباشد» به این معنی که با خود فیصله نمودند که در آینده در عملیۀ تجدید و اصلاح راه فقها و محدثین را در پیش خواهد گرفت نه راه اهل علوم نقلی و فلاسفه و منطقیان را.
ایشان در اواخر سال ۱۱۴۳ هجری غرض ادای فریضۀ حج عازم سرزمین حجار گردید و بعد از ادای حج به زیارت مدینه منوره مشرف گردیده و تصمیم گرفت که به شاگردی علمای مدینه نشسته و حدیث نبوی را از ایشان بیاموزد . همان بود که به حلقۀ درس شیخ ابو طاهر مدنی پیوست و کتابها مشهور حدیث را از ایشان فراگرفت و اجازۀ تدریس حدیث را از ایشان حاصل نمود . بعد از آن دوباره به مکه برگشت و به شاگردی شیخ وفد الله مالکی نشست و از ایشان نیز اجازۀ درس حدیث را کسب نمودند .
علاوه بر اینها ، نزد علمای مشهور حرمین مانند شیخ تاج الدین قلعی، شیخ حسن العجمی ، شیخ سلیم بن عبدالله بن سالم البصری، شیخ احمد بن علی الشناوی و سایرین شاگردی نموده و در فن حدیث یکی باز ترین چهره های عصر خود گردید.
ایشان در رجب سال ۱۱۴۵ دوباره به هند برگشت و تا آخر عمر به تدریس و تصنیف مصروف شد .
امام دوبار ازدواج نمود که حاصل آن دو دختر و چهار پسر بود که پسران ایشان نیز از علمای مشهور هند بشمار میروند .
شاه عبدالعزیز بزرگترین اولاد ایشان بوده و تحت تربیت مستقیم پدر قرار گرفت و بعد از درگذشت امام، قیادت دینی و اجتماعی مسلمانان هند را بعهده گرفت و به «سراج الهند» ملقب گردید . از وی تصانیف زیادی بجا ماند که مشهور ترین آن «التفسیر العزیزی» و « الفتاوی العزیزیه» میباشد.
شاه رفیع الدین فرزند دوم ایشان بود. دروس ابتدایی را از پدر فراگرفت و بعداً نزد برادر بزرگ خود به شاگردی نشست و قرآن کریم را حفظ نمود. مشهور ترین تصنیف او ترجمۀ قرآن کریم به زبان اردو میباشد.
شاه عبدالقادر فرزند سوم ایشان در علم و فضل و تقوی سرآمد روزگار بود و مهمترین تصنیف ایشان ترجمۀ تفسیری قرآن کریم است که بنام « موضح القرآن» به زبان دری نوشته اند.
شاه عبدالغنی خورد ترین فرزند امام است. ایشان گرچه در مجال علمی از شهرت زیادی برخوردار نشدند، اما فرزند ایشان شاه اسماعیل شهید یکی از پیشتازان اصلاح و حرکت جهادی در هند بشمار میروند.
حرکت اصلاحی و تجدیدی امام:
امام شاه ولی الله کار تجدیدی و اصلاحی بزرگ و دامنه داری را در هند براه انداختند. اهمیت و وسعت کار ایشان را زمانی بهتر درک کرده میتوانیم که احوال سیاسی، اجتماعی و دینی مسلمانان هند را به دقت بدانیم. شرح این حالات درین مختصر نمی گنجد اما میتوان کار تجدیدی امام را در سه بخش خلاصه نمود :
اول : تدریس و تربیت شاگردان :
مهمترین کاری که امام انجام داد، رونق تدریس و تربیت رجال علم و فکر بود. ایشان بعد از سفر حجاز با ذخیرۀ بزرگ علمی در قرآن و حدیث برگشت و تدریس قرآن و حدیث را شخصاً بعهده گرفت و سایر فنون را به کسانی سپرد که قبلاً تربیت شده بودند. در سلسلۀ همین تدریس بود که کتاب مشهورش « فتح الرحمن بترجمۀ القرآن» را نوشت.
علت اصلی اهتمام ایشان به تدریس قرآن وسنت این بود که اکثر علمای هند در آن عصر به علوم عقلی، فلسفه و سایر فنون توجه داشته و قرآن و سنت را فراموش کرده بودند. و همین تلاشهای امام بود که درس قرآن و حدیث در سراسر شبه قارۀ هند دو باره احیاء گردید .
شاگردانی که در مدرسه امام شاه ولی الله تربیت شدند، در نهضت علمی و اصلاحی هند نقش بارزی داشتند. که بر علاوه از فرزندان امام میتوان از شخصیت های مشهوری مانند شیخ معین الدین سندی مؤلف کتاب «دراسات اللبیب فی أسوۀ الحبیب» ، شیخ امین کشمیری، شیخ مرتضی زبیدی مؤلف کتاب «تاج العروس شرح القاموس» و شیخ ثناء الله پانی پتی صاحب تفسیر مظهری نام برد .
دوم : اصلاح فکری و اجتماعی:
امام در حالی کارش را آغاز کرد که حالت هند روز تا روز بد تر میشد . حکام مسلمین غرق در فساد و تن پروری گردیده و ضعیف تر میشدند و نفوذ انگلیسیها بیشتر میشد. بدعات و خرافات از هر سو موج میزد و عقل و فکر مردم را میدرید. در چنین اوضاع و احوال با بلندکردن کلمۀ حق حرکتش را آغاز کرد. ایشان در ابتداء تاریخ اسلام را به نقد گرفته و علت اساس ضعف مسلمانان را در دو نکته خلاص کرد.
یکی انتقال سلطۀ سیاسی مسلمانان از خلافت راشده به ملکیت موروثی و در کتاب « ازالة الخفاء عن خلافة الخلفاء» درین مورد به تفصیل صحبت نمود.
دوم استیلاء جمود فکری بر عقول و از بین رفتن روح اجتهاد . و این موضوع را در کتابهای « ازالة الخفاء » و «حجة الله البالغة » و « الدور البازغه» و « التفيهمات» مورد بحث قرار داد.
امام اوضاع اجتماعی و علمی عصر خود را به شدت مورد نقد قرار داده و انحرافات موجود در هر بخش را به صورت مشخص بیان نمود. علماء را بخاطر فرورفتن در اختلافات فقهی و کلامی و تعصب مذموم شان نقد نمود. در مورد تصوف و انحرافات آنها سخن گفت و مردم را بسوی تصوف مسنون مبتنی بر قرآن وسنت فرا خواند و بعد تلاشهای زیاد توانست تصوف را از شوایبی که از فلسفه های غیر اسلامی وارد آن شده بود پاک نموده و تصوف را بر اساس سنت نبوی و عمل صحابه و تابعین ترتیب نمود.
ایشان با جمود فکری و تقلبید خشک و بیروح به مقابله پرداخته و تأکید نمودند که باب اجتهاد باز بوده و علماء باید مسؤولیت خود را درین باب اداء نمایند و این موضوع را در کتابهای «عقد الجید فی احکام الإجتهاد و التقلید» و « الإنصاف فی اسباب الإختلاف بین الفقهاء و المحدثین» شرح نمودند.
احیاء علوم قرآن و حدیث یکی از بارزترین کارهای ایشان است که بخصوص بعد از برگشت از سرزمین حجاز توجه جدی درین بخش نمودند .
«مدرسۀ فکری امام» روح جهاد انقلاب را نیز زنده ساخت و شاگردان ایشان به قیادت شاه عبدالعزیز مقاومت قوی را در برابر نفوذ انگلیسی براه انداخت و فتوای مشهور شانرا مبنی بر فرضیت جهاد صادر نمود و از تمام مسلمانان هند خواست که برای ادای جهاد آماده شوند . این ندای شاه عبدالعزیز از سوی مردم استقبال گردیده و حرکتهای جهادی از هرطرف قیام نمودند و در مقابل انگلیسها و سیکهای هند که در همکاری با انگلیسها قرار داشتند معرکه های خیلی شدیدی را براه انداختند. و از جمله قیادت های مشهور جهادی در آن عصر میتوان از شاه اسماعیل شهید و احمد عرفان شهید نام برد .
سوم :کتب و آثار شاه ولی الله :
امام شاه ولی الله آثار و کتابهای متنوع در علوم مختلف از خود باقی گذاشت که تعداد آن به ۵۰ کتاب و رساله میرسد . از جمله میتوان از کتابهای ذیل نام برد :
۱ – « الأربعین» مجموعۀ چهل حدیثی است که امام با سند متصل از شیخ طریق خود ابو طاهر مدینی از علی رضی الله عینه روایت کرده است.
۲ – شرح تراجم ابواب البخاری»
۳- المسوی شرح الموطأ شرح مختصری است که بر موطأ امام مالک نوشته است .
۴ – حجۀ البالغۀ فی اسرار الحدیث و حکم الشریعۀ» این کتاب از مهمترین آثار شیخ است که به زبان عربی نوشته شده است و از بهترین کتابهایی است که در شرح فلسفۀ دین نوشته شده و ضمن آن تصور کاملی از نظام تمدنی اسلام تقدیم نموده اند.
۵- «البدور البازغۀ» موضوع این کتاب نیز مانند کتاب سابق است این کتاب به زبان اردو نوشته شده است .
۶ – « إلطاف القدس» به زبان فارسی نوشته و فلسفۀ تصوف را شرح نموده است.
۷- الإنصاف فی أسباب الإختلاف » این کتاب با وجود حجم کم آن ازبهترین کتابهایی است که درین موضوع نوشته شده است .
۸- « عقد الجید فی أحکام الإجتهاد و التقلید» درین کتاب از حکم اجتهاد، شروط مجتهد، انواع اجتهاد و سایر موضوع مربوط به آن و حکم تقلید از مذاهب چهارگانه و تقلید عالم از عالم دیگری صحبت کرده است .
۹- « إزالۀ الخفاء عن خلافۀ الخلفاء» درین کتاب و سایر کتابهایی که در سیرت صحابه نوشته اند در برابر طعن و تشنیع شیعه ها از مقام صحابه دفاع نموده اند .
۱۰ – « قرۀ العنین فی تفضیل الشیخین » به زبان فارسی و در اثبات فضیلت ابوبکر صدیق و عمر الفاروق نوشته اند .
۱۱- « سرور المحزون» خلاصۀ از سیرت رسول الله صلی الله علیه و سلم را به زبان دری نوشته اند
۱۲- « الفوز الکبیر فی أصول التفسیر» در علوم القرآن و تفسیر نوشته شده است .
۱۳ – فتح الخبیر بما لابد من حفظه فی علم التفسیر » این کتاب درحقیقت تکملۀ « الفوز الکبیر» میباشد .
۱۴- تأویل الأحادیث فی رموز قصص الأنبیاء »
۱۵ – ترجمۀ قرآن کریم به زبان فارسی بنام « فتح الرحمن فی ترجمۀ القرآن»
وفات امام : امام شاه ولی الله بعد از زندگی مملوء از اعمال بزرگ .و تآلیف و تربیت در ۲۶ محرم سال ۱۱۷۶هجری وفات نمود
_______________________________________________________________
ماهنامه قافله، شماره ماه جدي ۱۳۸۹
نويسنده: قاضى مومن حكيمى، نويسنده و مترجم ورزيدۀ كشور
